تقویم هجری شمسی
تقویمی كه ما از آن استفاده می‌كنیم، یكی از دقیق‌ترین و مناسب‌ترین تقویم‌های جهان است، اما متاسفانه فقط اندكی از ما آن را به خوبی می‌شناسیم و تاریخچه به وجود آمدن آن را می‌دانیم. برای مثال، برخلاف تصور عموم، تقویمی كه امروز از آن استفاده می‌كنیم، قدمت ۱۳۹۹ ساله ندارد، بلكه در همین دو قرن اخیر تدوین شده است. ابتدا با مفهوم سال شمسی حقیقی آشنا شوید.
سال شمسی حقیقی
مدت زمان بین دو عبور متوالی مركز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است و مدت متوسط آن در ساعت ۱۲ زیجی تاریخ صِفر ژانویه ۱۹۰۰ میلادی، ۳۶۵/۲۴۲۱۹۸۷۸ شبانه‌روز یا معادل ۳۶۵ شبانه‌روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۹۷/۴۵ ثانیه حساب شده است. مدت متوسط سال شمسی حقیقی، ثابت نیست و سالانه معادل ۰/۰۰۰۰۰۰۰۶۱۴ شبانه‌روز یا ۰/۰۰۵۳ ثانیه از مدت متوسط سال شمسی حقیقی كاسته می‌شود. مدت متوسط سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییرات تعدادی از مشخصه های نجومی، تغییر می‌كند. (صیاد ۱۳۷۳، ص ۲۹)
تقویم هجری شمسی بُرجی
اولین بار عبارت «هجری شمسی» در تقویم رسمی سال ۴-۱۳۰۳ هجری قمری آمد. این تقویم را عبدالغفارخان نجم الدوله ( ۱۲۵۹ - ۱۳۲۶ ق) استخراج كرده بود كه در بالای صفحات آن برای نخستین بار عبارت سال هجری شمسی ۱۲۶۵ به چشم می‌آید. البته عبدالغفارخان نجم الدوله در سال‌های بعد و در تقویم‌های آن روزگار كه به صورت دفترچه‌ای منتشر می‌شد، ستون جدیدی برای روزها و دوازده برج حَمَل، ثور، ... و حوت، به طور مرتب درج می‌كرد و بدین ترتیب وی برای اولین بار تقویمی را اختراع و ابداع كرد كه امروزه به نام «تقویم هجری شمسی بُرجی» معروف شده است. تا قبل از این تاریخ، تقویمی كه اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكّه به مدینه باشد، در ایران رایج نبوده است. (صیاد ۱۳۷۵، ص ۱۱۱)
مبدا تقویم هجری شمسی بُرجی، اول بهار سال شمسی است كه در آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكّه به مدینه اتفاق افتاده است. این مبداء مطابق روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی (یولیانی) است. آغاز یا لحظه تحویل سال، (لحظه عبور مركز خورشید از نقطه اعتدال بهاری نیمكره شمالی) دقیقاً با محاسبات نجومی تعیین می‌شود. به این جهت، اولین روز سال همیشه بر روز اول بهار منطبق است. این سال از لحاظ استفاده در زندگی روزمره، شامل ۳۶۵ شبانه‌روز در سال كبیسه است. نام ماه‌های این تقویم (برج‌ها)، به ترتیب همنام با دوازده صورت فلكی قدیمی منطقه‌البروج است. تعداد شبانه‌روز هر برج برابر با مدت حركت مركز خورشید در همان برج كه به علت حركت ظاهری غیریكنواخت مركز خورشید روی مدارش از ۲۹ تا ۳۲ شبانه‌روز تغییر می‌كند. در ضمن این امكان وجود داشت كه تعداد شبانه‌روز‌‌های هر یك از بروج از سالی به سال دیگر تغییر كند.
نوروز (اولِ حَمَل) و كبیسه‌های تقویم هجری شمسی برجی از طریق محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی تعیین می‌شود. سال كبیسه هر چهار و گاهی هر پنج سال یكبار اتفاق می‌افتد. دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوب ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ حوت ۱۲۸۹، تقویم هجری شمسیِ بُرجی را به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی پذیرفت (صیاد ۱۳۷۳، ص ۲۹).
۱. حَمَل (بره)
۲. ثور (گاو)
۳. جوزا (دوپیكر)
۴. سَرَطان (خرچنگ)
۵. اسد (شیر)
۶. سنبله (خوشه)
۷. میزان (ترازو)
۸. عَقرب (كژدم)
۹. قوس (كمان، كماندار)
۱۰. جَدی (بزغاله)
۱۱. دَلو (آب‌دهنده، آبكش)
۱۲. حوت (دوماهی)
تقویم هجری شمسی
تقویم هجری شمسی كه هم اكنون تقویم رسمی كشور است، ازهر لحاظ به جز در نام و تعداد شبانه روزهای ماه‌ها همانند تقویم هجری شمسی بُرجی است. نام ماه‌های تقویم هجری شمسی ریشه اوستایی دارند: «دی» یكی از القاب اهورامزدا و نام ۱۱ ماه بقیه، اسامی فرشتگان و یاوران اهورامزدا است.
۱. فروردین (به معنی نیروی پیش‌برنده)
۲. اردیبهشت (به معنی راستی و پاكی)
۳. خرداد (به معنی كمال و رسایی)
۴. تیر (به معنی باران)
۵. مرداد (به معنی جاودانگی و بی مرگی)
۶. شهریور (به معنی كشور برگزیده)
۷. مهر (به معنی عهد و پیمان)
۸. آبان (به معنی آب‌ها)
۹. آذر (به معنی آتش)
۱۰. دی (به معنی آفریدگار، دادار)
۱۱. بهمن (به معنی اندیشه نیک)
۱۲. اسفند (به معنی فروتنی و بردباری)
ماه‌های فروردین تا شهریور ۳۱ شبانه‌روز، ماه‌های مهر تا بهمن ۳۰ شبانه روز و ماه اسفند در سال‌های عادی ۲۹ و در سال‌های كبیسه ۳۰ شبانه‌روز است. نوروز (اول فروردین) و كبیسه‌های تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی - محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف‌النهار رسمی ایران - تعیین می‌شود. طول جغرافیایی نصف‌النهار رسمی ایران ۵/۵۲ درجه شرقی است. در اینجا یكی از دو حالت زیر ممكن است اتفاق بیفتد:
الف- اگر لحظه تحویل سال، بین بعد از ظهر سیصد و شصت و پنجمین و قبل از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و ششمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادی به حساب می‌آورند.
ب- اگر لحظه تحویل سال، در بعد از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و هفتمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را كبیسه به حساب می‌آورند. (صیاد ۱۳۷۳، ص ۳۰)
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد كه كبیسه‌های تقویم هجری شمسی تثبیت شده نیستند و به صورت هر چهار و گاهی هر پنج سال یكبار اتفاق می‌افتند (برای اطلاع از نظرات مختلف درباره آرایه کبیسه‌های تقویم هجری شمسی رجوع كنید به قاسملو ص. ۹۳- ۱۴۳).
در دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران بر اساس قانونی (مصوب ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری شمسی) ، بروج به ماه‌های فارسی تغییر یافتند و از نوروز ۱۳۰۴، تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی كشور، جایگزین تقویم هجری شمسی بُرجی شد (عبدالهی، ص ۳۳۱).
برتری‌های تقویم هجری شمسی
تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است. دلایل برتری این تقویم را می‌توانیم به این ترتیب بیان كنیم:
الف) مدت سال شمسی، نوروز و كبیسه‌های تقویم هجری شمسی، دقیقاً بر مبنای محاسبات نجومی تعیین می‌شود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است كه علاوه بر كبیسه‌های چهارساله، كبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود كبیسه‌های پنج ساله، باعث انطباق دایمی و دقیق‌تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی می‌شود.
ب) تعداد روزهای ماه‌های تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماه‌ها با مدت حركت ظاهری غیریكنواخت مركز خورشید روز دایره البروج و عبور از دوازده صورت فلكی منطقه‌البروج، هماهنگی كامل دارد. مركز خورشید، نیمه اول مدار ظاهری خود (شامل فصول بهار و تابستان) را در مدت ۱۸۶ شبانه‌روز و نیمه دوم مدار ظاهری خود (شامل فصول پاییز و زمستان) را در سال‌های عادی و كبیسه، به ترتیب در ۱۷۹ و ۱۸۰ شبانه‌روز طی می‌كند.
ج) آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شكوفایی دوباره طبیعت شروع می‌شود. در سیر تاریخچه تحول تقویم در جهان، هرگز تقویمی كه آغاز سال آن همواره با آغاز بهار شروع شود، در هیچ مدرك و سند و یا مأخذ نجومی، تاریخی، دینی و ... ذكر نشده است.