مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت‌وگو با ایسنا:
شاید برای برخی این سؤال مطرح باشد که چرا خورشید در شمال و جنوب آسمان جابه‌جا می‌شود؟ با وجود گردش زمین به گرد خورشید، از دید ناظران زمینی این گونه به نظر می‌رسد که مهر تابان در کره آسمان طی یک سال، جابه‌جا می‌شود که با توجه به انحراف محوری ۲۳.۴ درجه‌ای زمین نسبت به دایرةالبروج، (مدار حرکت ظاهری خورشید و یا همان صفحه مداری زمین) که با استوای آسمان نیز به همین اندازه یعنی حدود ۲۳.۵ درجه زاویه دارد؛ در بالا و یا پایین استوای آسمان قرار می‌گیرد.
این دو دایره (دایرةالبروج و استوای آسمان) در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند که این نقاط به «اعتدالین» مشهورند که یکی «اعتدال بهاری» (
March Equinox)
و آغاز نوروز و دیگری «اعتدال پاییزی» (
September Equinox)
است. در طرفین نقاط اعتدال، نقاط «انقلابین» قرار دارند که یکی «انقلاب تابستانی» (Summer Solstice) و دیگری «انقلاب زمستانی» (Winter Solstice) است.
چرا به این نقاط انقلابین گفته می‌شود؟
در حقیقت هنگامی که خورشید به «حداکثر کشیدگی زاویه‌ای» نسبت به استوای آسمان می‌رسد، در یکی از دو نقطه انقلابین قرار دارد، به همین دلیل به این دو نقطه «انقلابین» می‌گویند. بدیهی است در هنگام انقلاب تابستانی، خورشید به نقاطی بر روی کره زمین که تا حدود ۲۳.۵ درجه، شمال استوا قرار دارند، عمود می‌تابد (اصطلاحا خورشید به مدار راس‌السرطان می‌رسد) و سپس به سمت نقطه اعتدال پاییزی رفته تا پس از پاییز و در انتهای این فصل، به نقطه انقلاب زمستانی برسد. در این شرایط، مهر تابان، به عرض‌های جغرافیایی نیمکره جنوبی که در ۲۳.۵ درجه پایین‌تر از خط استوایی هستند، عمود می‌تابد (مدار راس‌الجَدی).
بیان این نکته ضروری است که با وجود قرار گرفتن زمین در اوج و یا حضیض (کمترین فاصله) خورشیدی، اما علت گرمای تابستان و سرمای زمستان به نزدیکی و دوری زمین از خورشید ارتباط مستقیمی ندارد و همین انحراف محوری ۲۳.۵ درجه زمین عامل عمود و یا مایل تابیدن مهر تابان و در نتیجه گرم شدن زمین در روزهای طولانی فصل تابستان تابش عمود نور خورشید به زمین و سرد بودن آن در روزهای کوتاه، با وجود تابش مایل خورشید است. همچنین وجود ۶ ماه شب و ۶ ماه روز در قطب‌های شمال و جنوب کره زمین در همین انحراف محوری زمین نهفته است.
آغاز انقلاب تابستانی
در ساعت ۱۳ و ۴۳ دقیقه روز سه‌شنبه ۳۱ خرداد ۱۴۰۱، خورشید به نقطه انقلاب تابستانی رسیده و از فردای این روز در نیمکره شمالی تابستان آغاز خواهد شد؛ این در شرایطی است که در همین زمان ساکنان نیمکره جنوبی، آغاز فصل زمستان را تجربه می‌کنند.
لازم به توضیح است که در شب اول تابستان، کوتاهترین شب و روز اول تابستان بلندترین روز سال خواهد بود و پس از این زمان، به مرور از طول روز کاسته و به طول شب افزوده می‌شود، به نحوی که در ابتدای پاییز، طول شب و روز مجددا باهم برابر خواهد شد و سپس از طول روز کاسته و به طول شب اضافه می‌شود تا در هنگام انقلاب زمستانی، شاهد بلندترین شب سال و یا همان شب چله (یلدا) و کوتاهترین روز سال باشیم. در این میان، نکته جالب و قابل تامل آن است که آغاز هر فصل در ابتدای ماه‌های خورشیدی و متناسب با تقویم ایرانی است، در حالی که در گاه‌شماری میلادی، آغاز فصول در میان ماه‌های میلادی قرار گرفته است.