هر فصلی اگرچه به جای خویش نیکو است اما برای بسیاری، روزهای گرم و طولانی تابستان لذت‌بخش است، روزها بلند‌تر است و شب‌ها دیرتر هوا تاریک می‌شود. اما شاید خیلی‌ها ندانند تابستان به‌طور رسمی از چه زمانی شروع می‌شود؟ خوب، بستگی دارد. دو روش برای محاسبه فصل‌ها وجود دارد، روش هواشناسان و روش ستاره‌شناسان.
چه فرقی بین فصل‌های هواشناسان و ستاره‌شناسان وجود دارد؟
فصل‌های ستاره‌شناسان بر مبنای موقعیت قرار گرفتن زمین نسبت به خورشید تعیین می‌شود در‌حالی‌که فصل‌های هواشناسان بر مبنای چرخه تغییرات دمایی سالانه تعیین می‌شود.
فصل‌های نجومی چیست؟
تام کرس و امیلی درابک ماندر از رصد‌خانه سلطنتی گرینیچ در مورد فصل نجومی چنین می‌گویند «در نجوم، انقلاب تابستانی (که نقطه‌ای در مدار گردش زمین به دور خورشید است) نشانه شروع تابستان در نیمکره شمالی کره زمین است (و شروع زمستان در نیمکره جنوبی). فصل‌های نجومی به طور دقیق تعریف و مشخص شده‌اند.»
محور زمین در جریان گردش به دور خورشید کمی مایل است به همین دلیل بخش‌هایی از زمین بیشتر از نواحی دیگر آن نور خورشید را دریافت می‌کنند. با حرکت زمین به گرد خورشید ساعات طول روز تغییر میکند و به همین دلیل فصل‌های مختلفی داریم.
توضیح دانشمندان درباره فصل‌های نجومی
«زمین به صورت اریب به دور محور خود می‌چرخد به این معنا که قطب شمال و جنوب به طور کامل در یک خط راست نسبت به خورشید قرار ندارند. این زاویه حدود ۲۳٫۴ درجه است. دلیل اینکه چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان داریم همین شیب محور زمین است.»
«وقتی همه ما در نیمکره شمالی به سوی خورشید قرار می‌گیریم، روزها طولانی‌تر می‌شود همان اتفاقی که در تابستان‌ها می‌افتد. وقتی از خورشید دور می‌شویم روزها کوتاه‌تر و شب‌ها طولانی‌تر می‌شود و فصل زمستان از راه می‌رسد.»
«در نجوم، تابستان با انقلاب تابستانی شروع می‌شود و تا اعتدال پاییزی (برابران پاییزی، زمانی که طول روز و شب برابر می‌شود) ادامه پیدا میکند.» این روز در سال ۱۴۰۲، اول مهر (۲۳ سپتامبر) است.
انحراف محور زمین نسبت به خورشید است که زمان اعتدالین را تعیین میکند. هر سال بازدید‌کنندگان از سراسر جهان به استون‌هنج می‌روند و شب بیدار می‌مانند تا شاهد طلوع خورشید انقلاب تابستانی باشند. پس با محاسبه نجومی، تابستان با انقلاب تابستانی آغاز می‌شود که در سال ۱۴۰۲، روز ۳۱ خرداد (۲۱ ژوئن) است.
توضیح فصل‌های هواشناسی
چون زمین در واقع ۳۶۵٫۲۴ روز به دور خورشید می‌گردد ما هر چهار سال یک بار، یک روز به سال اضافه می‌کنیم که به آن سال کبیسه می‌گویند. به همین دلیل طولانی‌ترین و کوتاه‌ترین روز هر سال با سال دیگر فرق دارد.
شکل بیضوی مدار زمین به دور خورشید باعث می‌شود که طول فصل‌های نجومی تغییر کند در نتیجه مقایسه و سنجش مداوم آمار اقلیمی و آب‌و‌هوایی برای هر فصل خاص دشوار است. در اینجاست که فصل‌های هواشناسان یا فصل‌های آب‌و‌هوایی مطرح می‌شوند.
هواشناسان شروع و پایان هر فصل را با توجه به داده‌های آماری تعیین می‌کنند. آنها هر سال را به چهار بخش تقسیم می‌کنند و هر کدام را فصل می‌نامند و هر فصل سه ماه دارد. این تقسیم‌بندی بر مبنای چرخه دمای سالانه تعیین می‌شود.
طول فصل‌های هواشناسان نسبت به فصل‌های نجومی ثابت است چون می‌توانیم آمار هر فصل را مشاهده و پیش‌بینی کنیم و داده‌ها و آمار هر سال را با سال‌های دیگر مقایسه کنیم.
بهار: ۱۰ اسفند تا ۱۰ خرداد (۱ مارس تا ۳۱ مه)
تابستان: ۱۱ خرداد تا ۹ شهریور (۱ ژوئن تا ۳۰ اوت)
پاییز: ۱۰ شهریور تا ۹ آذر (۱ سپتامبر تا ۳۰ نوامبر)
زمستان: ۱۰ آذر تا ۹ اسفند (۱ دسامبر تا ۲۸ فوریه)
پس برای هواشناسان تابستان از ابتدای ماه ژوئن (۱۱ خرداد) شروع شده است.
انقلاب تابستانی چیست؟
انقلاب تابستانی به طور معمول اولین روز تابستان است و در سراسر نیمکره شمالی کره زمین آن را گرامی می‌دارند و جشن می‌گیرند و آن را نیمه‌تابستان می‌نامند که این نام کمی باعث سردر‌گمی می‌شود. نیمه‌تابستان و انقلاب تابستانی به جای یکدیگر به کار می‌روند اما با هم فرق دارند.
اعتدال تابستانی شروع تابستان نجومی است که از روزگاران دیرین به عنوان طولانی‌ترین روز سال جشن گرفته می‌شده است در‌حالی‌که نیمه‌تابستان امروزه اشاره به جشن‌ها و مناسبت‌هایی دارد که پس از اعتدال تابستانی بین ۱۹ ژوئن تا ۲۴ ژوئن برگزار می‌شود که ریشه‌هایی در ادیان اروپایی پیشامدرن (پاگانیسم) و مسیحیت دارد.
رصد‌خانه سلطنتی گرینیچ می‌گوید: "نیمه‌تابستان در مراسم دینی و سنتی بسیاری از کشور‌ها در ماه ژوئن یا حوالی انقلاب تابستانی جشن گرفته و گرامی داشته می‌شود".
با توجه به جشن‌ها و بزرگداشت‌ها و جشنواره‌های دوران باستان به مناسبت انقلاب تابستانی می‌توان فرض کرد که این نام هم از آن زمان آمده باشد. آتش‌هایی که با چرخش خورشید به سوی جنوب برافروخته می‌شوند تا ارواح پلید و شیطانی را دور کنند.
اگر برای سنجش زمان فقط خورشید را در اختیار داشتید و تعداد ساعات روشن هر روز برای شما اهمیت داشت آنگاه طولانی‌ترین روز سال را نقطه میانی پیش از رسیدن به روزهای کوتاه و تاریک زمستان می‌دانستید.
از نظر هواشناسان ما حدود یک ماه است وارد فصل تابستان شده‌ایم اما تابستان نجومی تازه شروع شده است.
خورشید باش، خورشید بیافرین، وقتی خورشید هم زورش به تاریکی‌ها نمی‌رسد!