با توجه به استعداد و توانایی خاص خیام در ریاضیات، از باب محاسبات نجومی و نقشی که این محاسبات در پیشبرد علم نجوم و به خصوص نقش آن در تدوین تقویم جلالی داشته است می‌توان خیام را یک منجم دانست اما این به معنای آن نیست که خیام فعالیت‌های نجومی داشته باشد و کار رصد را انجام دهد و یا در اصطلاح آن زمان زیج نویسی بکند.
حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی مشهور به خیام یکی از شاعران و دانشمندانی است که نامش با نیشابور و ایران عجین شده است و همه مردم این شخصیت بزرگ را حداقل به واسطه اشعارش و به خصوص رباعیاتش می‌شناسند و کمتر کسی است که خیام را با این ویژگی نشناسد، اما یکی دیگر از ویژگی‌های خیام نقشی است که این دانشمند و ریاضیدان در نجوم و کمک به تدوین تقویم جلالی داشته است اما آیا خیام یک منجم بوده است؟
برای پاسخ به این سوال گفت‌وگویی داشتیم با مدیر انجمن نجوم نیشابور که در ادامه می‌خوانید.
علیرضا خماریان درباره فعالیت‌های خیام در نجوم و نقشی که در نجوم و ستاره‌شناسی داشته است در گفت‌وگو با ایسنا چنین عنوان کرد:
شاید تصور بسیاری از افراد این باشد که خیام منجم بوده و در دوره خود فعالیت ستاره‌شناسی داشته است، اما در توضیح این موضوع باید گفت: تخصص اصلی خیام در ریاضیات بوده است و در تبحر و توانایی خیام در ریاضیات هیچ شکی نیست.
با توجه به اینکه ریاضیات با بسیاری از علوم آن زمان از جمله نجوم در ارتباط بوده است از باب محاسبات نجومی و نقشی که این محاسبات در پیشبرد علم نجوم داشته است می‌توان خیام را یک منجم دانست اما اینکه خیام فعالیت‌های نجومی داشته باشد و کار رصد را انجام دهد و یا در اصطلاح آن زمان زیج نویسی بکند (کتاب و یا جدولی که منجمان احوال و حرکات افلاک و ستارگان را از آن معلوم می‌کنند)، و یا زمان طلوع و غروب و یا مواردی چون خسوف و کسوف و... را محاسبه بکند این کار را نمی‌کرده اما نکته اینجاست که منجمان آن زمان از محاسبات ریاضی وی برای انجام چنین کارهایی استفاده می‌کردند.
تندیس خیام در دفتر سازمان ملل متحد در وین به عنوان بخشی از غرفه پارسی پژوهان
مشکل تقویم‌های آن زمان عدم کبیسه‌گیری بود که امور مالیاتی حکومت را دچار اختلال می‌کرد
یکی از مهمترین نقش‌های خیام در نجوم، کمک به تدوین تقویم جلالی است و با توجه به اینکه سایر تقویم‌ها تا آن زمان دارای ایراداتی بودند و دقیق نبودند، چرا که مشکل تقویم‌های آن زمان عدم کبیسه‌گیری بود که باعث می‌شد انطباق تقویم با طبیعت از بین برود و بر همین اساس امور مالیاتی حکومت دچار اختلال می‌شد، زیرا گرفتن مالیات‌ها نیاز به هماهنگی با طبیعت داشت و باید در موقعی از سال باشد که کشاورزان محصولات خود را برداشت کرده باشند، بنابراین تدوین تقویم دقیق جلالی یکی از مهمترین دستاوردهای خیام و تیمش بود که مورد توجه دربار قرار گرفت.
مدیر انجمن نجوم نیشابور در رابطه با نحوه تدوین تقویم جلالی و نقشی که خیام در آن بر عهده داشت، گفت: خیام یک ریاضیدان برجسته در نیمه قرن پنجم ایران بود، درست در زمانی که ایران ام‌القری علم و مرکز علم در جهان بود و ایران در آن زمان به واسطه کتابخانه‌ها و دانشگاه‌هایش در جهان زبانزد بود.
یکی از مهمترین فاکتورهایی که موفقیت خیام را دو چندان کرد این بود که خیام با توانایی خاص در زمان مناسب و در موقعیت مناسب قرار داشت و در آن زمان خیام دانشمند دربار ملکشاه سلجوقی، قدرتمندترین پادشاه سسله ایرانی بود و خیام با توجه به ویژگی‌های خاص علمی، سیاسی و اقتصادی‌اش موقعیتی ویژه و شهرت خاصی داشت و حرفش قابل قبول پادشاه بود.
در زمان ملکشاه سلجوقی ایران متصرفات زیادی داشت و پادشاه برای اینکه به خوبی از عهده اداره کشور برآید نیاز به ساز و کاری دقیق و قوی داشت و از آنجا که تا آن زمان این ساز و کار دقیق وجود نداشت و تقویم‌های موجود هم به نوعی نارسایی‌هایی داشتند و حکومت‌ها را به دردسر می‌انداختند، ملکشاه از خیام خواست که در این زمینه کاری انجام دهد.
خیام با توجه به تبحری که در ریاضیات داشت و همچنین آشنایی که با دانشمندان نخبه زمان خود داشت، بدون اینکه حتی این دانشمندان را دیده باشد، تیمی ۱۱ نفره متشکل از منجمان و ریاضی‌دانان از جمله: ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازنی، ابومظفر اسفزاری، ابوعباس لوکری، محمدابن احمد معموری، میمون‌ابن نجیب واسطی و ابن کوشک بیهقی تشکیل داد که این تیم با مدیریت قوی و قدرتمند خیام تحت حمایت شاه قرار گرفتند.
دلیل اهمیت تقویم جلالی، دقت بی‌سابقه تقویم جلالی در محاسبه دقیق و پیچیده چرخه‌های کبیسه‌گیری است
خماریان خاطرنشان کرد: تیم خیام برای تدوین یک تقویم دقیق به رصد دقیق و تدوین قوانین ریاضی دقیق و محاسباتی نیاز داشتند که این رصدهای دقیق توسط منجمان تیم و در رصدخانه‌های خاص آن زمان انجام شد و ریاضی‌دانان تیم نیز محاسبات ریاضی مربوطه را انجام دادند و بر اساس رصدها توانستند ریاضیات لازم برای کبیسه‌گیری را حساب کنند و به این ترتیب تقویمی به وجود آمد به نام تقویم جلالی که به دلیل حمایت پادشاه وقت، سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی به این نام نامیده شد.
تیم تشکیل شده طی چهار سال با مشاهده و محاسبات لازم در این موضوع تا حد قابل توجهی به اصلاح تقویم دست یافت و اعلام کردند که محاسبه دقیق‌تر این موضوع به زمان بیشتری حدود ۳۰ سال نیاز دارد اما به جهت فوریت و اهمیت موضوع در سال ۴۷۱ ه.ق تقویم با معیارهای محاسبه شده به عنوان تقویم رسمی مبنای محاسبه سال‌ها قرار گرفت (سال ۱۰۷۹ میلادی).
خماریان با اشاره به اینکه دلیل اهمیت تقویم جلالی، دقت بی‌سابقه تقویم جلالی در محاسبه دقیق و پیچیده چرخه‌های کبیسه‌گیری است، توضیح داد: تقویم جلالی ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۹ دقیقه و ۱۵ ثانیه است و در آن هر یک از ماه‌ها ۳۰ روز بوده و ۵ روز به عنوان خمسه مسترقه به آخر ماه اضافه می‌شود. مازاد ساعت در هر ۴ یا ۵ سال یک روز حساب می‌شود و به عنوان کبیسه به آخر ماه ۱۲ اضافه می‌شود، بدین ترتیب در هر ۳۳ سال، هفت کبیسه ۴ ساله و یک کبیسه ۵ ساله زمان را تنظیم و نوروز را در جای خودش ثابت نگه می‌دارد.
اصولی که حکیم عمر خیام و همکارانش در استخراج این تقویم به کار گرفتند در زیج‌های مشهور بعد از او از جمله زیج ایلخانی منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی و زیج الغ بیک استفاده شده است و به نام جدول خیامی شهرت دارد. این جدول چکیده اصول کبیسه‌گیری است که می‌توان با دقت فراوان در تعیین کبیسه بودن سال و روز آغاز سال از آن بهره برد و هم‌اکنون نیز به عنوان معیاری در استخراج تقویم استفاده می‌شود.
گفتنی است حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی مشهور به «خیام» فیلسوف و ریاضیدان و منجم و شاعر ایرانی در سال ۴۳۹ هجری قمری در نیشابور زاده شد. وی در ترتیب رصد ملکشاهی و اصلاح تقویم جلالی همکاری داشت و اشعاری به زبان پارسی و تازی و کتاب‌هایی نیز به هر دو زبان دارد. از آثار او در ریاضی و جبر و مقابله رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس، رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما، و لوازم الامکنه را می‌توان نام برد. خیام در سال ۵۲۶ هجری قمری درگذشت. رباعیات او نیز شهرت جهانی دارد.